Welwitschia Mirabilis: Çöllerin 3.000 yıl yaşayan “canlı fosili”

Afrika’nın çok kurak Angola ve Namibya çölünde, Afrikaans lisanında “tweeblaarkannidood” yani “ölmeyen iki yaprak” olarak bilinen eşsiz bir bitki yaşıyor: Welwitschia mirabilis. Bu bitki, yalnızca biyolojik özellikleriyle değil, tıpkı vakitte hayatta kalma düzenekleri ve harikulâde uzun ömrüyle de bilim dünyasının ilgisini çekiyor.

Bu bitki, Guinness Dünya Rekoru’na sahip yapraklarından, çöl ekosistemine yaptığı katkılara kadar pek çok alanda merak uyandıran bir cins olarak biliniyor.

Welwitschia mirabilis, birinci sefer 1859’da Avusturyalı botanikçi Friedrich Welwitsch tarafından isimlendirildi. Kew Botanik Bahçeleri’ne nazaran Welwitsch, bu bitkiyi birinci gördüğünde onun gerçek olamayacak kadar sıra dışı olduğunu düşünmüş ve sırf diz çöküp ona hayranlıkla bakabilmiş. Lakin “dünyanın en çirkin bitkisi” olarak da tanımlandığı periyotlar olmuş. Görünüşü bir yana, bu bitkinin dikkat çeken bir öteki tarafı ise inanılmaz uzun ömrü; yapılan varsayımlara nazaran kimi örnekler 3.000 yıla kadar yaşayabiliyor.

Indiana Üniversitesi Bloomington’ın araştırmalarına nazaran, Welwitschia, Welwitschiaceae familyasının hayatta kalan tek temsilcisi. Karbon tarihlendirme metotlarıyla incelenen örneklerin yaklaşık 500 – 600 yaşında olduğu tespit edilmiş durumda. Lakin daha büyük örneklerin 1.500 ila 3.000 yıl ortasında bir ömre sahip olabileceği düşünülüyor. Bu özellikleri, Welwitschia’yı adeta bir “canlı fosil” haline getiriyor.

Genetik ahenk ve çöl şartlarına dayanıklılık

2021 yılında yapılan genetik araştırmalar, Welwitschia’nın neden bu kadar güçlü olduğunu açıklığa kavuşturuyor. Bitkinin genomu, 86 milyon yıl evvel bir çoğalma olayı geçirerek çöl şartlarına ahenk sağlayacak ekstra genetik malzeme kazanmış. Ayrıyeten, KNOX1, ARP3 ve ARP4 üzere genlerin sayesinde yaprakları daima olarak büyümeye devam edebiliyor. Bu genetik donanım, onu sıcaklık değişimlerine ve kuraklığa karşı sağlam hale getirirken, çöl hayatına kusursuz bir ahenk sağlamasını da sağlıyor.

Welwitschia ayrıyeten, krassulasean asidik metabolizma (CAM) olarak bilinen karbon fiksasyon sistemini kullanarak da hayatta kalıyor. Bu adaptasyon, bitkinin gündüz fotosentez yapmasını ve gece boyunca gaz değişimini gerçekleştirmesini mümkün kılıyor. Fakat bilim insanları, bu mekanizmayı neden beklenenden daha az kullandığını şimdi kesin olarak açıklayabilmiş değil.

Yaprakların önemi

Welwitschia, büyüdüğü etrafta su kaynaklarının son derece sonlu olması nedeniyle eşsiz sistemler geliştirmiş. Ekseriyetle havadaki nemi, yapraklarında biriken sis formunda topluyor. Yapraklar, nem tuzağı fonksiyonu görerek bitkiye gereksinim duyduğu suyu sağlıyor. Ayrıyeten, bu yaprakların kazık kök sistemini desteklemesi, yer altındaki su kaynaklarına erişimini kolaylaştırıyor.

Yaprakları Guinness Dünya Rekoru’na sahip olan Welwitschia, bitkiler dünyasının en uzun ömürlü yapraklarını barındırıyor. Yapraklar hiçbir vakit dökülmüyor ve uçları çöl şartları tarafından aşınsa bile büyümeye devam ediyor. Bu özellik, bitkinin inanılmaz boyutlara ulaşmasını sağlıyor; kimi örnekler 10 metre çapa kadar yayılabiliyor.

Ekosisteme katkıları

Welwitschia’nın devasa boyutları, çöl ekosistemine kıymetli yararlar da sağlıyor. Örneğin, yaprakları ve etrafındaki yapı “çöp tuzağı” olarak fonksiyon görerek organik unsurları topluyor. Bu organik unsurlar, ekseriyetle verimsiz olan çöl toprağını zenginleştiriyor. Ayrıyeten bitkinin gölgesi ve yaprakları, çöl faunası için bir barınak vazifesi görüyor. Gray’s lark kuşları, yılanlar, kertenkeleler, akrepler, örümcekler ve böcekler, Welwitschia’nın sağladığı korunaklı alanlarda yaşıyor. Daha büyük hayvanlar, bilhassa oryx (Afrika antilopu) ve springbok (keseli ceylan), yapraklarını çiğneyerek gereksinim duydukları nemi elde edebiliyor.

Sonuç olarak, Welwitschia mirabilis, sıradışı biyolojisi ve etrafa olan katkılarıyla çöl ekosisteminde vazgeçilmez bir yere sahip. Hem bilim insanları hem de tabiat tutkunları için eşsiz bir çalışma konusu olmaya devam eden bu bitki, geçmişten bugüne kadar uzanan hayatta kalma gayretiyle hayranlık uyandırıyor.