Son dakika: TÜİK Başkanı Çetinkaya’dan enflasyon hesaplaması eleştirilerine yanıt

TÜİK Başkanı Erhan Çetinkaya, TÜİK Toplantı Salonu’nda basın kuruluşlarının Ankara temsilcileri ve iktisat haber müdürleriyle bir ortaya gelerek, enflasyon hesaplamalarına ve tenkitlere yönelik soruları yanıtladı.

Haziran ayıyla enflasyonun iniş sürecine başladığını izlediklerini tabir eden Çetinkaya, enflasyon hesaplamalarına ait tartışmaların devam edeceğini öngördüklerini, bunun algı yönlendirmesine açık bir mevzu olduğunu, bu sebeple de hakikat bilgiyi anlatmak için toplantıyı organize ettiklerini söyledi.

Çetinkaya, TÜFE’nin, tüketim harcamalarına konu olan mal ve hizmetlere ait fiyatların genel düzeyinde zaman içerisinde meydana gelen değişimi ölçtüğünü ifade ederek, endeksin Türkiye hanehalkının ortalama harcama alışkanlıklarını temsil eden sabit bir mal ve hizmet sepetine dayandığını ve tüketicilerin karşılaştığı perakende fiyatlarındaki ortalama değişimi ölçtüğünü belirtti.

TÜFE’nin ömür maliyetlerini ölçmediğiyle ilgili birtakım mecralarda tartışmalar yaşandığına işaret eden Çetinkaya, TÜFE ile ömür maliyeti endeksinin farklı kavramlar olduğunu, TÜFE sabit bir mal ve hizmet sepetinin maliyetindeki değişikliği ölçerken, hayat maliyeti endeksinin sabit bir “refah” seviyesinin maliyetindeki farklılıkları yansıttığını vurguladı.

“TÜFE’yi aylık 600 binin üzerinde fiyatı derleyerek hesaplıyoruz”

TÜİK Başkanı Çetinkaya, madde fiyatlarının yayımlanmasını durdurmalarına ait tenkitleri şöyle yanıtladı:

“TÜFE’yi Türkiye genelinde aylık 600 binin üzerinde fiyatı derleyerek hesaplıyoruz. Bu sonuçları dünyada en erken açıklayan ülkelerden biriyiz. TÜFE’yi her ayın 3. iş günü kamuoyu ile paylaşıyoruz. Bu fiyatların yaklaşık 300 bini marketlerden alınan kasa fiyatlarından oluşuyor. Bu da ayın sonunda toplanıyor. Kelam konusu hesaplamaların açıklanma tarihi olan ayın 3’üne yetişmesi çok zor. Enflasyon, 600 bin fiyatın ağırlıklı ortalaması alınarak toplulaştırıldığı bir hesaplamadır. Bir madde veya hizmetin çeşitlerinin ortalaması alınmaktadır. Örneğin Van’daki bir domates ile İstanbul Etiler’deki çeri domatesin fiyatı birebir olabilir mi? Bunların fiyatlarının yüklü ortalamaları alınarak toplulaştırılan fiyatlar enflasyon hesaplamasında kullanılmaktadır. Husus sepeti olduğu yerde duruyor, husus sepetini gizlemek kimsenin yetkisinde değildir, yayınlanmayan tablolar husus fiyatlarıdır. Geçmişte açıklanan unsur fiyatlarının bir gösterge niteliği yoktu. Unsur fiyatlarının açıklanması için ekstra bir gün daha çalışma yapmak gerekiyor. Bu sebeple artık gösterge niteliği taşımayan bu fiyatları yayınlamıyoruz.”

Çetinkaya, Avrupa Birliği’ne (AB) üye ve aday ülkeler, EFTA ülkeleri, ABD ve Kanada istatistik ofislerinin internet siteleri de incelendiğinde husus seviyesinde tüm fiyatları yayınlayan rastgele bir ülke bulunmadığına dikkati çekerek, Kurumun bu manada haksız tenkitlere maruz kaldığını bildirdi.

Basına yansıyan haberlerde endeks vakit içerisinde yürütülerek husus sepetindeki kimi fiyatların hesaplandığını söz eden Çetinkaya, şu değerlendirmede bulundu:

“Yumurta, doktor muayenesi fiyatları denildiğinde toplulaştırılmış bir fiyattan bahsediliyor. Örneğin bugün (dün) basına yansıyan bir haberde 2,57 lira yumurta fiyatı tabir ediliyor. Gezen tavuk yumurtası 5 lira. Lakin 30’lu yumurtaların tanesi 2 lira. Tüketim ağırlıklarına bakıldığında vatandaşların çoğunlukla 30’lu yumurta tükettiği görülüyor. Ortalama toplulaştırılmış fiyatlara bakıldığında yumurta için 2,57 lira çok mantıklı bir fiyat. Olay bir müddet sonra teknik hesaplamalardan çıkıp algı idaresine giriyor.”

TÜFE’nin, Eurostat standartlarına yüksek derecede uyumlu olarak hesaplandığına dikkati çeken Çetinkaya, “Geçen yıl doğal gaz takviyesi sağlandığı devirde TÜİK olarak ‘hükümetin lehine rakamları açıklıyoruz’ diye toplumsal medyada yemediğimiz dayak kalmadı. Halbuki doğal gaz sıfırlandı ve herkesin cebine yansıdı. Bu takviyenin endeks hesaplamalarında yer alıp almama konusunu Eurostat’a sorduk. Söz konusu indirimli fiyatların TÜFE içerisinde hesaplanması gerektiğini belirtti, biz de TÜİK olarak hesaba dahil ettik.” diye konuştu.

“ENAG her ay tüm kiracıların ev değiştirmiş olduğu varsayımı üzerinden hesap yapıyor”

Çetinkaya, TÜİK ile ENAG’ın açıkladığı enflasyon sayılarına ait de değerlendirmelerde bulunarak, ENAG’ın internet sayfasından erişim sağlanan metodoloji dokümanında hesaplamalarda geçerli olan sistem ve uygulamalara ait bilgiler paylaşılmadığını söz etti.

ENAG tarafından yayımlanan aylık TÜFE oranlarının gerçeği yansıtmaktan hayli uzak olduğunu lisana getiren Çetinkaya, endekslerinin yalnızca 4 yıla yakın bir periyotta piyasa fiyatlarından ortalama 2-3 kat uzaklaştığının görülebildiğini kaydetti.

Bir araştırmanın Türkiye genelini temsil edebilmesi için uygun örnekleme usullerinin kullanılması gerektiğinin altını çizen Çetinkaya, şunları kaydetti:

“TÜİK ve ENAG dataları ortasındaki farkı, kira fiyatları hesaplamalarında görebiliriz. TÜİK tarafından takip edilen kira fiyatları için öteki tüm mal ve hizmet fiyatlarında olduğu üzere sabit tarif ve kalitede seçilmiş olan 5 binin üzerinde konutun aylık kira kıymeti izlenmektedir. ENAG ise kira fiyatlarını emlak sitelerinden direkt almakta ve kira artışını her ay tüm kiracıların mesken değiştirmiş olduğu varsayımı üzerinden hesaplamaktadır. ENAG, her ay tüm kiracılar yeni bir konuta taşınıyormuşçasına hesaplama yapıyor, internet üzerinden her ay gözlemlediği artışları yanlış halde üst üste ekleyerek şişirilmiş bir artırım hesabı yapıyor. Bu örnek ENAG’ın TÜFE metodolojisinden ne kadar uzak olduğunu sadece kira maddesinde dahi ortaya koymaktadır.”

Çetinkaya, TÜFE ile İTO İstanbul Ücretliler Geçinme İndeksi arasındaki farklılıklara yönelik yorumları da değerlendirerek, İTO’nun kelam konusu hesaplarının metodolojisini 30 yıl evvel TÜİK’ten aldığını ancak bu yöntemlerin artık eskidiğini ifade etti. Öte yandan söz konusu hesaplamalarda İTO’nun TÜİK’in çok küçük bir modelini kullandığını, kapsamının da TÜFE’ye nazaran dar olduğunu belirtti.

Yöntem farklılıklarının hem ana küme oranlarında hem de geçinme endeksi ve TÜFE oranlarında ayrışmaya neden olduğunu söz eden Çetinkaya, bu ayrışmanın düşük enflasyon olduğu devirlere kıyasla yüksek enflasyon olduğu devirlerde daha fazla dikkati çektiğini, daima değişen tüketici alışkanlıklarına paralel olarak değişen husus sepetlerinin 2 endeks ortasında oluşan farkın artmasına neden olduğunu söyledi.

“Şirket karlarına bağlı bir fahiş fiyat artışı var”

TÜİK Başkanı Çetinkaya, akademik çalışmalara nazaran, Türkiye’deki şirket karlarının enflasyonu yukarı taşıyan bir etkiye sahip olduğuna dikkati çekerek, “Türkiye’deki şirketler enflasyonist ortamı kullanarak olağanda alması gereken karlardan daha yüksek fahiş karlar elde ediyorlar. Enflasyondan bağımsız şirket karlarına bağlı bir fahiş fiyat artışı var. Bu tesir, pandemi sonrasından itibaren gözlemleniyor.” dedi.

“Dünyada enflasyon nasıl hesaplanıyorsa Türkiye’de de öyle hesaplanıyor”

Ülkelerin resmi kurumlarının açıkladığı enflasyon ile algılanan enflasyon arasındaki rakamlara bakıldığında Türkiye’deki sayıların öteki ülkelere kıyasla birbirine en yakın oranları yakaladığını anlatan Çetinkaya, “Algılanan enflasyona ilişkin hususlar Türkiye’ye özgü olmayıp, gelişmiş ülkelerde de aynı durum görülmekte ve bu durum Eurostat tarafından ifade edilmektedir. Örneğin son 20 yıl boyunca AB’de hissedilen enflasyon açıklanan enflasyonun ortalama 5 katı düzeyinde seyrederken Türkiye’de 2 katı düzeyinde seyretmiştir.” bilgisini paylaştı.

Çetinkaya, dünyada enflasyon nasıl hesaplanıyorsa Türkiye’de de öyle hesaplandığını belirterek, “TÜFE ve Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) arasında oluşan fark da sadece Türkiye’ye mahsus değil.” diye konuştu.

Söz konusu makasın 2021 yılı başından itibaren tüm dünyada gözlendiğini aktaran Çetinkaya, “TÜİK’i IMF Türkiye Masasına şikayet etmişler, orada bir şeyler mi dönüyor diye. IMF Türkiye Masası şefi geldi, hesaplamalarımıza baktılar. Sadece Türkiye’de değil dünyada başka ülkelerde de ÜFE’nin TÜFE’nin üzerine çıkmış olduğunu fark ettiler ve ‘Biz bunu araştıralım’ diye gittiler. Yakın vakitte derecelendirme kuruluşları da istatistikleri inceledi, onlar da tatmin edici cevapları alarak döndüler.” ifadelerini kullandı.

“Bazı artırımlar temmuz ayı enflasyon sayılarını etkileyecek”

TÜİK Başkanı Çetinkaya, memur zamlarının muhakkak olduğu haziran ayı TÜFE sayılarının beklentilerin altında geldiğine yönelik tenkitlere de cevap vererek, haziran ayı sonunda açıklanan artırımların çabucak haziran ayı TÜFE sayılarına yansıyacağı tarafında yanlış bir algı olduğunu belirtti.

Haziran ayının, enflasyona 20-40 yıllık uzun seride bakıldığında en düşük enflasyon ayı olduğunu söz eden Çetinkaya, kelamlarını şöyle tamamladı:

“Çünkü tarla ürünleri çıkmaya başlar. Dolayısıyla bu bir normalleşmedir. Zamlar haziranda duyurulmakla beraber geçerlilik tarihi temmuz. Hazirandan bu yana ötelenen bazı zamlar temmuz ayı enflasyon rakamlarını etkileyecek. Kurlar da Türkiye’deki enflasyon belirleyicilerinden biridir. Kurdaki stabilitenin aylık enflasyon üzerinde ciddi bir etkisi var, enflasyonun artışını baskılıyor. Kur düşse bazı maddelerde fiyat gerilemeleri olabilir.”