Restorasyonu tamamlanarak hizmete sunulan yapı, Vakıflar Genel Müdürlüğünce “Vakıf Haftası 100. Yıla Özel 201 Eser Toplu Açılış Töreni” kapsamında Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından mayıs ayında resmi olarak açıldı.
Sultanahmet’te yer alan yapıya ilişkin açıklamada bulunan arkeolog Murat Sav; yapının, İstanbul’un fethinden sonra, 15. yüzyılın sonlarına yanlışsız cami olarak kullanıldığını söyledi.
Sav, 20. yüzyılın başlarında yaşanan sarsıntı felaketi sebebiyle deformasyona uğrayan caminin birçok yerinin çöktüğünü aktararak, bu nedenle yakın periyoda harabe halinde ulaştığını lisana getirdi.
Yapı alanında 1960’lı yıllarda, yerinde hafriyat çalışmaları yapıldığına işaret eden Sav, “Bu kazı çalışmaları neticesinde hem Bizans dönemine ait yapının kimliği hem de Osmanlı dönemindeki hali ile ilgili elde edilen detaylardan hareketle bazı projeler yayınlandı. Yaklaşık 10-15 yıl önce, tekrardan buranın ayağa kaldırılması konusunda karar alınınca, projelendirme sürecine girildi. Projenin devamında ise sponsor vasıtasıyla da burası ayağa kaldırıldı” dedi.
“6. YÜZYILDA TEKRARDAN YAPILIYOR”
Murat Sav, yapının Bizans devrinde aslında büyük bir bazilika olarak inşa edildiğine dikkati çekerek, şu bilgileri verdi:
“Öngörülen iç yerin uzunluğu 30 metre. Cami olarak düzenlenmiş alan ise apsis ve bema ismini verdiğimiz bazilikada bir kısım, aslında en kıymetli kısım diyebiliriz. Kripta ismini verdiğimiz, kutsal bakiyelerin korunduğu mezarı da içerisine alan kısım. Burasının özgün olarak birinci yapıldığı periyot 5. yüzyıl. Osmanlı’da olduğu gibi Bizans döneminde de özellikle saray çevresine ait kadınlar, önde gelen imparatoriçeler veyahut da ona yakın kimseler, banilik faaliyeti olarak çok ciddi işler yaptı. Onlardan bir tanesi de burayı inşa ettiren Pulcheria.”
Bazilika olarak yapıldıktan çok kısa bir süre sonra, 475 yılında Konstantinapoli’de devasa bir yangının ortaya çıkmasıyla, yapının hayli ziyan gördüğünü aktaran Sav, “Bunun devamında yapı, 6. yüzyılda tekrar yapılıyor, bazilika olarak mevcudiyetini devam ettiriyor. Fakat 9. yüzyılda kırma çatısı yerine bir de kubbe inşa edildiğini öğreniyoruz. Sonrasında ise 12. yüzyılda büyük ihtimalle yine deprem ve yangınlar nedeniyle zarar görüyor ve yapının yerinde üç tane şapel ortaya çıkıyor. Yani nispeten daha küçük kiliseler.” diye konuştu.
Sav, bazilika olan yapının avlusunda yer alan dairesel planın bir kısmının bugün yan taraftaki otelin altında kaldığını kaydederek, “Korunmuş durumda. İçerisinde kısmen de olsa freskolar mevcut. Yapı çok eski. Büyük bir ihtimalle 5 ve 6. yüzyıllar civarında inşa edilmiş olması gereken bir eser” sözlerini kullandı.
Yapının Bizans açısından kutsal noktaları olduğunun altını çizen Sav, şunları kaydetti:
“Burası Meryem Ana ismine yapılıyor. Bilhassa de bayan baniler tarafından, Meryem Ana ismine yapılan yapılar çok sayılıdır. Onlardan bir tanesi de burası oluyor. Tekrar 5. yüzyılda Kudüs’ten getirildiğine inanılan birkaç kutsal emanet de burada korunuyor. Bunlardan bir tanesi Meryem Ana’ya ilişkin olduğu öne sürülen bir jenerasyondur. O jenerasyondan mucizeler ortaya çıktığına inanılıyor, o yüzden çok paha veriliyor. Buranın kutsal kısmında korunuyor bu çeşit materyaller. Bugün günümüze ulaşan kripta ismini verdiğimiz, haç planlı bir yer var, tahminen de orada korunuyordu. Buranın tekrar başka bir özelliği de Ayasofya, 532-537 yılları ortasında inşa edilirken, beş yıl boyunca burası patrikhane olarak vazife yaptı. Bu nedenle de Bizans mimari yapı kompleksinde çok değerli ve özel bir yere sahipti.”
Sav, Osmanlı döneminde yapının harap durumda olmasından dolayı sadece apsis bölümünün camiye çevrildiğini belirterek, “Yani kısıtlı bir alanı dönüştürülüyor. 18. yüzyılda ise çabucak yan tarafına Zeynep Sultan Mescidi inşa ediliyor. Zeynep Sultan Mescidi ile bugünkü mescit yapısı ortasında bir yol geçer. O sokak aslında eski bazilikanın kuzey nefini oluşturuyor. Hatta bugün bazilika ayağı, duvarın kimi fragmanları, sokak cephesinde de devam eder. Tamir ve onarım çalışmaları sırasında örneğin çabucak batı cephesinde ön tarafta sundurma üzere düzenlenmiş bir alan var. Esasen biliniyordu ve ortaya çıkmış oldu. Orada bazilikanın özgün döşemelerinin bir kısmı da ortaya çıktı. Onun da korunması ve isteyenlerin görebilmesi için üzeri cam ile kapatıldı” dedi.
Restorasyon çalışması sırasında avluda bir kuyu bulunduğunu sözlerine ekleyen Sav, yapıda hem Bizans hem de Osmanlı döneminden duvar ve parçaların olduğunu ve caminin ciddi bir onarımdan geçtiğini vurguladı.
Arkeolog Sav, yapıdaki fresko ve bezemelerin yaşanan yangınlardan dolayı yok olduğuna ve bugüne ulaşamadığına dikkati çekerek, “Sadece mihrapta birtakım ufak ayrıntılar ortaya çıktı. Lakin kavrulmuş durumda olduğundan ötürü bunları da koruma etmek mümkün değildi. Buradaki özgün tek şey, mihraptaki yıpranmışlıklar içerisinden çözümlenebilen bezemeler oldu. Haliyle burada hem Bizans hem Osmanlı devrinden, yapının geçirdiği kademelere dair elde edilen bütün bulgular korunup, mümkün mertebe gösterilmeye çalışıldı. Yani çağdaş onarım tekniği tıpkı vakitte klasiği koruyan biçimiyle burada yaşamaya devam ediyor” değerlendirmesini yaptı.
