İnsanlara özgü olduğu sanılan yetenek, bu hayvanlarda da olabilir

Bir şempanze çeşidi, bir vakitler yalnızca insanlara mahsus olduğu düşünülen bir bilişsel yeteneğe sahip olabilir. Kısa bir mühlet evvel tamamlanan araştırma, jenerasyonu tükenmekte olan bir şempanze çeşidi olan bonoboların, psikologlar tarafından zihin teorisi olarak isimlendirilen olgunun ilkel bir biçimine sahip olabileceğini öne sürüyor. Bu olgu, oburlarının ne bildiğini, ne düşündüğünü yahut neye inandığını algılama yeteneği olarak tanımlanıyor.

Bu hususta epey sansasyonel manşetler atılabilir ve araştırma nitekim kimi değişik sonuçlar gösteriyor. Lakin bu araştırma hakkında yorum yaparken dikkatli olmakta yarar var. Hipoteze odaklanan yeni bir çalışmada yer alan araştırmacılar, bonoboların, onların bildikleri bir şeyi insanların bilmediklerini anlayıp anlayamayacaklarını inceleyen akla yatkın bir deney tasarladılar.

Deneyin hedefi epeyce kolaydı. Bonobolar, üç bardaktan birinin altına saklanmış bilinmeyen bir mükafatı bir beşere getirme misyonuyla görevlendirildi. Birtakım denemelerde, insan mükafatın nerede saklandığını görebiliyordu, başkalarında ise katı bir bölme görüşlerini engelliyordu. Enteresan bir biçimde, bonobolar, insan mükafatın yerini bilmediğinde yanlışsız bardağı işaret etmede daha süratli ve daha ısrarcıydı.

Bu davranış, bonoboların birinin bilgi eksikliğini fark edip hareketlerini buna nazaran ayarlayabildiğini gösteriyor üzere görünüyor. Araştırmacılar bunun bonoboların bir çeşit zihin teorisine sahip olabileceğinin ispatı olduğunu tez ediyor. Fakat bulgular ilgi alımlı olsa da, birtakım açılardan kuşkuyu hak ettiğini de belirtmek gerekiyor.

Bulgular üzerinde ağırlaşan şüpheler

Öncelikle, sadece üç bonobonun katıldığı çalışmanın örneklemi çok küçüktü. Bu kadar sonlu bir kümeyle, tüm bir cinsin bilişsel yetenekleri hakkında genel sonuçlar çıkarmak imkansız. Hatta bu örneklemde bile Teco ismi verilen bir bonobo, insan eşinin bilgisine bakmaksızın bardakları daha sık bir biçimde işaret ediyordu.

Ayrıca, çalışmanın bağlamının epeyce yapay olduğu da söylenebilir. Bonobolar tabiatta gizli yiyecekleri bulmak yahut düzgünce düzenlenmiş plastik bardaklarla karşılaşmak için doğal olarak beşerlerle işbirliği yapmazlar. Denetimli ortam belli davranışları izole etmeye yardımcı olsa da bonoboların doğal ortamlarında bilgiyi nasıl işlediğini hakikat bir biçimde yansıtmaz.

Hatta yabanî tabiatta bonobolar, alarm davetlerini diğerlerinin gördüklerine nazaran ayarlamak üzere farklı halde yorumlanabilecek davranışlar sergilerler. Fakat, bunun hakikaten bir zihin teorisini mi yoksa yalnızca öğrenilmiş bir davranışı mı yansıttığı hala tartışmaya açıktır.

Uzmanlar günümüzde 5.000’den az bonobo yaşadığına inanıyor. Münasebetiyle, zihin teorisini deneyimleyip deneyimleyemedikleri de dahil olmak üzere bilişsel yeteneklerinin tüm kapsamını anlamak, bu jenerasyonu tükenmekte olan çeşidi anlamak için yararlı olacaktır. Ne yazık ki, şimdilik bu bahiste kesin bir şey söyleyebilecek kadar kâfi delil bulunmuyor. Yeniden de bu bulgunun epey ilgi cazibeli olduğu ve daha fazla araştırmayı hak ettiği kesin.